"Çocuğum yerinde bir an bile durmuyor", "Sanki beni hiç duymuyor, aklı hep başka yerde", "Ödevlerinin başına oturmak saatler sürüyor, başlayınca da 5 dakikada sıkılıyor"... Ankara'daki kliniğimize başvuran ailelerden en sık duyduğumuz cümlelerden bazıları bunlar. Çocuğunuzda bu ve benzeri davranışları gözlemliyorsanız, aklınıza gelen ilk sorulardan biri "Acaba çocuğumda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olabilir mi?" sorusudur.
Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Doç.Dr.Büşra OLCAY ÖZ, DEHB'nin bir "yaramazlık" veya "çocuğun şımarıklığı" olmadığını, beynin dikkat, dürtü kontrolü ve planlama gibi yönetici işlevlerinden sorumlu bölgelerindeki farklılıklardan kaynaklanan nörogelişimsel bir bozukluk olduğunun altını çiziyor. Ankara gibi tempolu ve akademik rekabetin yoğun olduğu bir şehirde, DEHB'li bir çocuğa sahip olmak aileler için zaman zaman daha da zorlayıcı olabilir. Ancak doğru bilgi, doğru tanı ve doğru bir yol haritasıyla bu süreç başarıyla yönetilebilir ve çocuğunuzun potansiyelini en üst düzeyde kullanması sağlanabilir.
Bölüm 1: DEHB Spektrumunu Anlamak: Belirtiler ve Alt Tipler
DEHB, her çocukta aynı şekilde görülmez. Bazı çocuklar daha çok dikkat sorunları yaşarken, bazıları aşırı hareketlilikle ön plana çıkar. Bozukluğun üç ana alt tipi vardır ve bu tipleri anlamak, çocuğunuza en doğru şekilde nasıl yaklaşacağınızı bilmenin ilk adımıdır.
| DEHB Alt Tipi | Evdeki Belirtiler | Okuldaki Belirtiler | Çocuğun Olası İç Sesi |
|---|---|---|---|
| Dikkat Eksikliği Ağırlıklı Tip | Sık sık eşyalarını (oyuncak, kumanda, anahtar) kaybeder. Yönergeleri birkaç kez tekrarlatır. Başladığı bir oyunu veya aktiviteyi bitirmeden diğerine geçer. Odası genellikle dağınıktır. | Derste hayallere dalar, pencereden dışarıyı izler. Öğretmenin anlattıklarını kaçırır. Sınavlarda basit dikkat hataları (soruyu yanlış okuma, işlem hatası) yapar. Ödevlerini almayı unutur veya eksik yapar. | "Bunu yapmam gerektiğini biliyorum ama bir türlü başlayamıyorum. Aklıma birden başka bir şey geliyor. Keşke sadece bir şeye odaklanabilsem." |
| Hiperaktivite/Dürtüsellik Ağırlıklı Tip | Sürekli hareket halindedir, koltuk tepelerinde gezer. Oturması gereken durumlarda (yemek masası gibi) bile kalkıp dolaşır. Çok konuşur, başkalarının sözünü keser. Tehlikeli olabilecek davranışlara (yüksek yerlere tırmanma gibi) düşünmeden atılır. | Sırasında oturmakta zorlanır, sürekli kıpırdanır. Parmak kaldırmadan konuşur. Arkadaşlarıyla oynarken sırasını bekleyemez. Aceleci ve sabırsızdır. | "İçimde hiç durmayan bir motor var gibi. Yapmamam gerektiğini biliyorum ama kendimi durduramıyorum. Söz kesmek istemiyorum ama aklıma geleni hemen söylemeliyim." |
| Birleşik Tip | Yukarıdaki her iki gruba ait belirtileri de yoğun bir şekilde gösterir. Hem dikkatini toplamakta zorlanır hem de aşırı hareketli ve dürtüseldir. En sık görülen DEHB tipidir. | Sınıfın düzenini bozan, aynı zamanda dersi takip edemeyen öğrenci profilidir. Hem akademik hem de sosyal olarak zorlanma riski daha yüksektir. | "Hem dersi dinlemek istiyorum hem de yerimde duramıyorum. Öğretmen anlatırken aklıma bir sürü başka şey geliyor ve bunları arkadaşıma anlatmak istiyorum." |
Bölüm 2: Ankara'da Güvenilir DEHB Tanı Süreci
Doğru tanı, doğru tedavinin temelidir. İnternet testleri veya "komşu teyzelerin" yorumları ile çocuğunuza etiket yapıştırmaktan kaçınmak çok önemlidir. Doç.Dr.Büşra OLCAY ÖZ, kapsamlı bir DEHB değerlendirmesinin aşağıdaki adımları içermesi gerektiğini belirtiyor:
Detaylı Klinik Görüşme: Sadece çocukla değil, anne-baba ile de ayrıntılı görüşülerek çocuğun gelişim öyküsü, aile yapısı ve belirtilerin ne zaman başladığı öğrenilir.
Okul Bilgisi: Öğretmenlerden, çocuğun okuldaki davranışları ve akademik durumu hakkında standartlaştırılmış değerlendirme ölçeklerini (Conners, Turgay DSM-IV gibi) doldurmaları istenir.
Psikometrik Testler: Gerekli görüldüğünde, dikkat, zamanlama ve dürtü kontrolü gibi becerileri objektif olarak ölçen MOXO gibi bilgisayar tabanlı testler uygulanır.
Ayırıcı Tanı: DEHB belirtileri, kaygı bozuklukları, öğrenme güçlükleri veya tiroit sorunları gibi başka tıbbi veya psikiyatrik durumlarla karışabilir. Uzman bir hekim, bu olasılıkları eleyerek doğru teşhisi koyar.
Bölüm 3: Çok Yönlü Tedavi Planı: Sadece İlaç Yeterli Mi?
DEHB tedavisi bir sacayağı gibidir: İlaç tedavisi, psikoterapi ve ebeveyn-okul iş birliği. Bu ayaklardan birinin eksik kalması, tedavinin başarısını sınırlar.
İlaç Tedavisi: Ailelerin en çok endişe ettiği konudur. Ancak DEHB ilaçları, beyinde dikkat ve dürtü kontrolünden sorumlu olan kimyasalların dengelenmesine yardımcı olan ve dünya genelinde etkinliği kanıtlanmış tedavilerdir. Bağımlılık yapmazlar ve bir çocuk psikiyatristinin yakın takibinde güvenle kullanılırlar. İlaç, çocuğun dikkatini toplayabilmesi ve diğer terapilerden fayda görebilmesi için bir "pencere" açar.
Psikoterapi ve Eğitim:
Ebeveyn Yönetim Eğitimi: DEHB tedavisinin en önemli parçasıdır. Ailelere evde nasıl kurallar koyacaklarını, tutarlı bir rutin oluşturacaklarını, olumlu davranışları nasıl pekiştireceklerini ve kriz anlarını nasıl yöneteceklerini öğretir.
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Daha büyük çocuk ve ergenlerde, dürtülerini kontrol etme, zamanı planlama, öfke yönetimi gibi becerileri geliştirmek için kullanılır.
Okul Temelli Müdahaleler: Öğretmenle iş birliği yaparak çocuğun sınıfta en öne oturması, yönergelerin basitleştirilmesi, sınavlar için ek süre verilmesi gibi düzenlemeler (BEP-Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı kapsamında) yapılması sağlanır.
Bölüm 4: Ankara'da DEHB'li Bir Çocukla Hayatı Kolaylaştırma Stratejileri
Enerjisini Doğru Yönlendirin: DEHB'li çocuklar enerji doludur. Bu enerjiyi atmaları için onlara alan açın. Ankara'da hafta sonları Harikalar Diyarı, Mavi Göl veya Göksu Parkı gibi geniş alanlarda vakit geçirmek, enerjilerini atmaları için harika fırsatlardır. Bir spor dalına (yüzme, basketbol, tekvando gibi) yönlendirmek hem enerjisini atmasını hem de kurallara uymayı öğrenmesini sağlar.
Yapılandırılmış Bir Ev Ortamı Yaratın: Her günün belli bir rutini (yemek, ödev, oyun, uyku saatleri) olsun. Büyük bir mantar panoya "Yapılacaklar Listesi" hazırlayıp yaptıkça üzerine bir işaret koymasını sağlamak, görevlerini somut olarak görmesine yardımcı olur.
Ödev Sürecini Yönetin: "Hadi ödevini yap" demek yerine, ödevi küçük parçalara bölün. "Önce matematikten 5 soru çözelim, sonra 10 dakika mola verip Türkçe'ye geçeriz" gibi bir yaklaşım, ödevin gözünde büyümesini engeller.
Unutmayın, DEHB'li bir çocuğa sahip olmak bir maratondur. Sabır, tutarlılık ve profesyonel destekle, çocuğunuzun tüm zorlukların üstesinden gelerek mutlu ve başarılı bir birey olmasını sağlayabilirsiniz.
