Sevgili anne babalar,
Çocuğunuzun bitmek bilmeyen enerjisiyle başa çıkmaya çalışırken, odanın bir ucundan diğerine koşturmasını izlerken, ödevinin başında dakikalarca hayallere dalarken veya bir an bile yerinde duramadığı için sürekli uyarırken aklınızdan şu sorunun geçtiği olmuştur: "Bu davranışlar normal mi, yoksa bir sorunun işareti mi?"
Her çocuk zaman zaman dikkatini toplamakta zorlanır, hareketlidir ve dürtüsel davranabilir. Bu, çocuk olmanın ve dünyayı keşfetmenin doğal bir parçasıdır. Ancak bu davranışlar ne zaman gelişimsel bir sürecin ötesine geçer ve Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) gibi nörogelişimsel bir durumu işaret eder?
Bu yazıda, bir çocuk ve ergen psikiyatristi olarak, ebeveynlerin en çok merak ettiği bu sorunun yanıtını arayacağız. Normal çocukluk davranışları ile DEHB belirtileri arasındaki o ince çizgiyi anlamanıza yardımcı olacak, bilimsel ve pratik bilgiler sunacağız. Unutmayın, doğru bilgiye sahip olmak, endişelerinizi gidermenin ve çocuğunuza en doğru şekilde destek olmanın ilk ve en önemli adımıdır.
"Çocuk Olmak" ile DEHB Arasındaki Temel Fark Nedir?
DEHB tanısını, normal çocukluk hareketliliğinden ayıran en temel dört kriter vardır. Bir davranışın DEHB belirtisi olarak kabul edilebilmesi için bu dört koşulu da sağlaması gerekir:
Süreklilik: Belirtiler geçici değildir. Çocuğun yaşamının en az son 6 ayında istikrarlı bir şekilde gözlemleniyor olmalıdır. Yani "bu hafta çok hareketli" demek yerine, "aylardır sürekli hareketli" gibi bir durum söz konusudur.
Yaygınlık: Belirtiler sadece tek bir ortamda ortaya çıkmaz. Örneğin, çocuk sadece evde değil, aynı zamanda okulda, parkta, misafirlikte, yani bulunduğu en az iki farklı ortamda benzer zorlukları yaşıyor olmalıdır. Sadece okulda sorun yaşayan bir çocuğun durumu, DEHB'den ziyade başka dinamiklere işaret ediyor olabilir.
Yaşa Uygunsuzluk: Çocuğun sergilediği dikkat eksikliği, hareketlilik veya dürtüsellik seviyesi, kendi yaş grubundaki diğer çocuklara kıyasla belirgin şekilde daha yoğundur ve gelişimsel düzeyinden beklenmeyecek ölçüdedir.
İşlevsellikte Bozulma: Bu en kritik maddedir. Belirtiler, çocuğun hayatını olumsuz etkilemelidir. Akademik başarısını (ders dinleyememe, ödev yapamama), sosyal ilişkilerini (arkadaşlık kuramama, sık sık çatışma yaşama) veya aile içi dinamikleri (sürekli gerginlik, kurallara uymama) ciddi şekilde bozmalıdır.
Eğer çocuğunuzun davranışları bu dört kriteri de karşılıyorsa, durumu daha yakından incelemek faydalı olacaktır.
DEHB’nin Üç Ana Yüzü: Belirti Grupları
DEHB, temelde üç ana belirti kümesiyle kendini gösterir. Bir çocukta bu belirtilerin hepsi bir arada görülebileceği gibi, sadece biri de baskın olabilir.
1. Dikkat Eksikliği Belirtileri
Bu gruptaki çocuklar genellikle "hayalperest", "dalgın" veya "unutkan" olarak tanımlanır. Dikkatlerini bir noktaya odaklamakta ve sürdürmekte zorlanırlar.
Detaylara Dikkat Edememe: Okul ödevlerinde, sınavlarda veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar. Bir soruyu yanlış okur, basit bir toplama hatası yapar.
Dikkati Sürdürmekte Güçlük: Oyun oynarken veya bir görevi tamamlarken dikkati kolayca dağılır. Uzun süre aynı şeyle ilgilenemez.
Dinlemiyormuş Gibi Görünme: Kendisiyle doğrudan konuşulurken zihni başka yerdeymiş gibi bir izlenim verir. Göz teması kursa bile aklı uçup gitmiş gibidir.
Yönergeleri İzleyememe: Verilen komutları veya yönergeleri takip edemez. Ödevleri, ev işlerini veya görevleri tamamlayamadan bırakır. Bu durum, anlama güçlüğünden değil, dikkatin dağılmasından kaynaklanır.
Organizasyon Becerilerinde Zayıflık: Görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır. Odası, çantası, masası dağınıktır. Zamanı yönetmekte ve işleri sıraya koymakta güçlük çeker.
Zihinsel Çaba Gerektiren İşlerden Kaçınma: Ödev yapmak, kitap okumak gibi uzun süreli zihinsel çaba gerektiren görevlerden hoşlanmaz ve bunları yapmaktan kaçınır.
Eşyalarını Kaybetme: Okul malzemeleri, oyuncaklar, kalemler, kitaplar gibi günlük yaşam için gerekli eşyalarını sık sık kaybeder.
Dış Uyaranlarla Dikkatin Kolayca Dağılması: İlgisiz bir ses, pencereden geçen bir araba gibi en ufak bir dış uyaranla bile dikkati anında dağılır.
Günlük Aktivitelerde Unutkanlık: Randevuları, ödev teslim tarihlerini veya kendisine söylenen basit şeyleri unutur.
2. Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri
Bu gruptaki çocuklar "motor takılmış gibi" sürekli hareket halindedir ve düşünmeden eyleme geçerler.
Yerinde Duramama: Oturması gerektiği halde elleri, ayakları kıpır kıpırdır veya oturduğu yerde sürekli kıvranır.
Sürekli Ayağa Kalkma: Sınıfta, yemek masasında veya oturması beklenen diğer durumlarda sık sık yerinden kalkar.
Aşırı Koşturma ve Tırmanma: Uygun olmayan ortamlarda (örneğin bir evin salonunda) sürekli koşturur, koltuklara tırmanır. Ergenlerde bu durum, huzursuzluk hissi olarak kendini gösterebilir.
Sessizce Oynamakta Zorlanma: Boş zaman etkinliklerinde veya oyunlarda sessiz sakin bir şekilde vakit geçirmekte güçlük çeker.
Sürekli Hareket Halinde Olma: Çoğunlukla "motor takılmış gibi" hareket eder. Uzun süre hareketsiz kalamaz.
Çok Konuşma: Aşırı derecede konuşur, karşısındakine söz hakkı tanımaz.
Cevapları Yapıştırma: Karşısındaki kişi sorusunu tamamlamadan cevabı ağzından kaçırır.
Sırasını Beklemekte Güçlük Çekme: Oyunlarda, kantin sırasında veya etkinliklerde sırasını beklemekte zorlanır.
Başkalarının Sözünü Kesme veya Araya Girme: Konuşmaların veya oyunların arasına aniden dalar, başkalarının faaliyetlerini kesintiye uğratır.
Şüpheleriniz Varsa Ne Yapmalısınız? Atılacak Adımlar
Çocuğunuzda yukarıdaki belirtilerin birçoğunun, hayatını olumsuz etkileyecek düzeyde ve sürekli olarak bulunduğunu düşünüyorsanız, paniğe kapılmadan izlemeniz gereken adımlar şunlardır:
Gözlemleyin ve Not Alın: Hangi davranışları, ne sıklıkla, nerede ve hangi durumlarda gözlemlediğinizi not edin. Bu notlar, bir uzmana başvurduğunuzda durumu anlatmanızı kolaylaştıracaktır.
Öğretmeniyle İletişime Geçin: Çocuğunuzun okuldaki davranışları hakkında öğretmeniyle konuşun. Evde gözlemlediğiniz sorunların okulda da yaşanıp yaşanmadığını öğrenmek, durumun yaygınlığı hakkında size fikir verecektir.
Bir Uzmana Başvurun: En önemli adım budur. DEHB tanısı, anketler veya internet testleri ile konulamaz. Tanı, yalnızca Çocuk ve Ergen Psikiyatristi tarafından yapılan detaylı bir klinik değerlendirme sonucunda konulabilir. Bu değerlendirme; sizinle, çocuğunuzla yapılan görüşmeleri ve öğretmenlerden alınan bilgileri içerir.
DEHB, bir yaramazlık veya kötü ebeveynlik sonucu değildir; beyin yapısı ve işleyişiyle ilgili biyolojik temelleri olan nörogelişimsel bir farklılıktır. DEHB tanısı bir "damga" değil, çocuğunuzu daha iyi anlamak, onun güçlü yönlerini ortaya çıkarmak ve zorlandığı alanlarda ona doğru desteği vermek için bir anahtardır.
Doğru tedavi ve müdahale yöntemleriyle (psikoeğitim, davranışçı terapiler, ilaç tedavisi vb.), DEHB'li çocuklar akademik, sosyal ve kişisel yaşamlarında son derece başarılı olabilirler.
Eğer çocuğunuzun davranışları hakkında endişeleriniz varsa ve Ankara'da uzman bir destek arıyorsanız, durumu netleştirmek ve çocuğunuzun potansiyelini en üst düzeye çıkarmasına yardımcı olmak için bir çocuk ve ergen psikiyatristinden değerlendirme almaktan çekinmeyin. Unutmayın, atacağınız bu adım, onun geleceği için yapacağınız en değerli yatırımlardan biri olacaktır.
Daha fazla bilgi için bu makalemize de göz atın. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu
